2. Wie proefde als eerste een kopje koffie?

Naar verluidt werd het eerste kopje koffie halverwege de 9e eeuw gedronken door de geitenhoeder Kaldi. De Ethiopische herder had gemerkt dat zijn geiten opgewonden werden als ze de rode bessen van de koffiestruik aten. Hij besloot het effect op zichzelf te testen door een drankje te maken van de vruchten.

Dit verhaal is waarschijnlijk niet waar. Het werd voor het eerst in 1671 opgetekend in het pamflet De saluberrima potione cahue, seu cafe nuncupata discursus (Een bespreking van de gezondste drank genaamd cahue of koffie), geschreven door Antoine Faustus Nairon, een hoogleraar oosterse talen uit Rome.

Het verhaal van de geitenhoeder is wijdverbreid, en verschillende koffieketens dragen de naam Kaldi.

De eerste bronnen die gewag maken van koffie en de heilzame werking ervan dateren al uit de 10e eeuw. De Arabische arts Rhazes schreef over de plant bunn en de verkwikkende drank buncham die ervan gemaakt werd.

De islamitische arts Avicenna (980-1037) beschreef de effecten van buncham in een geschrift:

‘Het versterkt de ledematen, reinigt de huid, neemt het onderliggende vocht weg en geeft het hele lichaam een heerlijke geur.’

3. Sinds wanneer branden we koffie?

Kooplieden brachten de koffie van Ethiopië, waar de koffieplant vandaan komt, naar Jemen. Van daaruit werden de bonen verspreid naar andere delen van het Arabisch Schiereiland, waar men de bonen begon te branden.

De bonen werden boven open vuur geroosterd op dunne, ronde pannen van metaal of porselein.

De koffiebrander hield de pan boven het vuur, terwijl hij de bonen roerde met een lange lepel.

Rond 1650 kwam een koffiebrander op het idee om de bonen in een cilindervormig bakje van metaal te gieten.

Het toestel had een zwengel waarmee je de bonen makkelijk kon roeren en kon voorkomen dat ze verbrandden.

Het apparaat vond zijn weg naar andere landen, waar de bonen inmiddels ook gebrand werden. De Arabieren gaven de geïmporteerde koffieplant de naam arabica.

Ze noemden de drank qahwah, wat ‘donker’ kan betekenen en een ander woord is voor wijn.

4. Waarom werden Arabische koffiehuizen huis van de wijzen genoemd?

Moslims gebruikten koffie aanvankelijk om hun concentratie te verhogen tijdens het bidden. Al snel werd het drinken ervan ook een sociale gebeurtenis, en vanaf de 16e eeuw verspreidden koffiehuizen zich over de Arabische wereld.

Daar konden mannen – en af en toe ook vrouwen – elkaar ontmoeten in een informele sfeer en ideeën uitwisselen.

Koffiehuizen kregen daarom de bijnaam ‘huis van de wijzen’ of ‘school van de wijzen’. De ontmoetingsplaatsen deden het goed in gebieden waar veel reizigers kwamen, zoals rond Mekka, waar ze pelgrims, handelaren en andere reizigers aantrokken.

Hoewel koffie in tegenstelling tot alcohol niet verboden was, stuitten het gebruik van het genotmiddel en gezelligheid in de koffiehuizen sommige vrome moslims tegen de borst.

‘Op deze plaatsen ontmoeten mannen en vrouwen elkaar. Ze spelen tamboerijn, viool en andere instrumenten. [...] Er vinden veel andere dingen plaats die in strijd zijn met onze heilige wet,’ verkondigde de gouverneur van Mekka, Kair Bey, in 1511.

Datzelfde jaar verbood de gouverneur koffie, maar een paar jaar later werd de drank op bevel van de Ottomaanse sultan Süleyman I weer toegestaan.

Koffiehuizen werden een belangrijk onderdeel van de islamitische cultuur.

In de jaren 1760 bezocht de Deense reiziger Carsten Niebuhr Arabische, Syrische en Egyptische koffiehuizen.

‘Het zijn meestal grote zalen met matten op de vloer. ’s Avonds worden ze verlicht door een groot aantal lampen. Omdat het de enige plaatsen zijn waar niet-religieuze welsprekendheid kan worden beoefend, komen arme wetenschappers hier vaak om de mensen te vermaken,’ aldus Niebuhr, en hij vervolgt:

‘Er worden teksten voorgelezen, zoals over Rustan Sal, een Perzische held. Sommigen komen hier om vol bewondering te praten over uitvindingen en om verhalen en fabels te schrijven.’

Soldaten en monniken gaven koffie zijn naam

Door de eeuwen heen heeft koffie de wereld rondgereisd en zich aangepast aan de lokale smaak.

Mokka – 15e eeuw

Mokka was een zure en bittere koffie, die werd verscheept vanuit de havenstad Mokka in Jemen. De stad was van de 15e tot de 17e eeuw het grootste koffieknooppunt van Arabië. ‘Mokka’ duidt nu een soort koffieboon aan.

Cappuccino – 18e eeuw

Weense koffiehuizen serveerden in de 18e eeuw koffie met slagroom en specerijen. De drank werd kapuziner genoemd naar de bruine gewaden van de kapucijner monniken en werd de voorloper van de Italiaanse cappucino, een latte met minder melk.

IJskoffie – 1840

De eerste ijskoffie werd rond 1840 in Algerije geserveerd. Deze mazagran werd gebrouwen met koud water en koffiesiroop en werd gedronken door Franse koloniale troepen in het fort Mazagran in het noordwesten.

Caffè latte – 1867

Caffè latte – espresso met gestoomde melk – werd bekend buiten Italië toen de Engelsman William Dean Howells het drankje beschreef in een reisverslag uit 1867. In Europa brak caffè latte pas echt door in de jaren 1980.

Caffè americano – 1964

Naar verluidt is de americano ontstaan toen Amerikaanse soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog in Italië hun espresso aanlengden met heet water om hem slapper te maken. Het woord ‘americano’ werd echter voor het eerst gedrukt in 1964 in een krant in Jamaica.

5. Wie kwam op het idee om melk in de koffie te doen?

In de eerste eeuwen had koffie de vorm van een extract van de bonen dat werd overgoten met kokend water. Maar in de jaren 1650 kreeg Joan Nieuhof een idee. Nieuhof was de Nederlandse ambassadeur in China en had gezien dat Chinezen melk in hun thee deden.

Hij deed hetzelfde met koffie en ging op zoek naar de juiste verhouding tussen melk en koffie. De melk nam de bittere smaak van de koffie weg, en het mengsel sloeg aan in veel Europese landen toen steeds meer mensen koffie gingen drinken.

6. Wanneer omarmden de Europeanen koffie?

De koffie kwam naar Europa toen de Ottomanen in 1526 Hongarije veroverden. In de decennia daarna verspreidde koffie zich langs de handelsroutes van het Ottomaanse Rijk naar Europa.

Koffie was zo goedkoop dat koffiehuizen toegankelijk waren voor rijk en arm. Er werd levendig gesproken aan de tafels, vooral over actualiteiten en politiek. Niet iedereen was echter even enthousiast.

Koningen en prinsen vreesden dat koffiehuizen broeinesten van rebellie zouden worden. De Engelse koning Karel II stuurde spionnen naar koffiehuizen.

In december 1675 verbood hij koffie zelfs helemaal, omdat drinken ‘de vrede verstoorde’. Het verbod was niet te handhaven en na 11 dagen moest de koning het intrekken.

Koffie is de favoriete drank van de beschaafde wereld.

Thomas Jefferson(1743-1826), de derde president van de VS

Frederik de Grote van Pruisen haalde er ook zijn neus voor op. Hij bepaalde dat alleen uitverkorenen met nauwe banden met de koninklijke familie koffiehuizen mochten runnen en liet de gasten bespioneren door veteranen.

‘Het is walgelijk om te zien hoe wijdverbreid de consumptie van koffie is. Als dit enigszins kan worden ingeperkt, zullen de mensen weer wennen aan het drinken van bier. Zijne Koninklijke Hoogheid is grootgebracht met biersoep. Dat is veel gezonder dan koffie,’ schreef hij in koninklijke derde persoon.

Machthebbers hadden een goede reden om koffiehuizen met argwaan te bekijken.

In de Franse Revolutie vanaf 1789 waren het ontmoetingsplaatsen voor de leiders van de opstand.

Volgens historici vond de eerste daad van de Franse revolutionairen plaars in een koffiehuis: op 12 juli 1789 riep advocaat Camille Desmoulins vanaf een tafel buiten Café de Foy zijn aanhangers op om de wapens op te nemen.

Twee dagen later bestormden de Parijzenaars de Bastille, waarmee de revolutie begon die Europa en de wereld op zijn kop zou zetten.

7. Welke soorten koffiebonen zijn er?

Koffie bestaat in drie varianten: arabica, robusta en liberica. Deze smaken verschillend en worden gebruikt voor verschillende vormen van koffie.

Arabica is de meest voorkomende variëteit en is goed voor 60 procent van de wereldwijde koffieproductie. De bonen worden nu in veel landen geteeld, en Brazilië is de grootste producent.

Arabica is licht en zoet en leent zich goed voor filterkoffie.

De op een na meest voorkomende variant is robusta, die bijna 40 procent van de wereldwijde productie vormt. Robusta bevat twee keer zoveel cafeïne als arabica. Dit helpt insecten weg te houden van de struiken, die ook zeer resistent zijn tegen ziekten.

Robusta wordt vooral verwerkt in cafeïnevrije koffie. Het verwijderen van de cafeïne dempt ook de sterke smaak van de boon. Robusta werd in de 19e eeuw ontdekt in zuidelijk Afrika en in de jaren 1890 erkend als variant. Hij wordt nu voornamelijk in Azië verbouwd.

De minst voorkomende soort is liberica uit Liberia in West-Afrika. Deze plant is kwetsbaar en moeilijk te telen, dus het aanbod is beperkt.

lechts 2 procent van de wereldwijde productie bestaat uit liberica. De soort kende een korte opleving toen de schimmelziekte koffieroest in 1890 90 procent van alle arabicaplanten uitroeide. De Filipijnen hadden een monopolie op liberica en voerden de productie flink op.

Liberica staat bekend om zijn haast fruitige smaak en lage cafeïnegehalte.

8. Sinds wanneer zetten we espresso?

De eerste pogingen om espresso te zetten – met stoomdruk gebrouwen koffie – werden waarschijnlijk begin 19e eeuw gedaan.

De Europese cafés zaten vol, maar koffiezetten was een trage bedoening en de klanten waren ongeduldig. Daarom ontwierp de Italiaan Angelo Moriondo in 1884 een apparaat dat stoom gebruikte om ‘zuinig en snel koffie te zetten’.

De machine bestond uit een ketel die werd verhit tot een druk van 1,5 bar: anderhalf keer de atmosferische druk. De druk perste water door de gemalen koffie.

Moriondo’s apparaat was te zien op een industriële tentoonstelling in Turijn, maar werd nooit in productie genomen.

Pas toen zakenman en drankproducent Luigi Bezzera de uitvinding doorontwikkelde, werd de droom van snel koffiezetten werkelijkheid.

Met Bezzera’s apparaat kon de barista binnen enkele seconden kant-en-klare koffie schenken. De koffie die met deze methode werd gezet, kreeg de naam espresso: geperst.

Espresso werd al snel populair in Italië, maar brak pas in de jaren 1920 echt door in andere delen van Europa. De snel bereide koffie, gezet met geavanceerde machines, paste bij de tijdsgeest van vooruitgang en effectiviteit die dit decennium kenmerkte.

Espresso wordt nu gezet met machines met een druk tot 20 bar en is wereldwijd een van de populairste koffiesoorten.

Wie drinken er de meeste koffie?

De Finnen zijn de grootste koffiedrinkers ter wereld. Gemiddeld drinkt elke Fin – jong en oud – 12 kilo koffie per jaar, ofwel vier kopjes per dag. De koffiebehoefte van Finnen is zo groot dat het recht van werknemers op twee koffiepauzes van 10 minuten tijdens de werkdag is opgenomen in de wet.

De andere Scandinavische landen zijn ook dol op de verkwikkende drank. Noorwegen staat op de tweede plaats met 9,9 kilo per persoon per jaar, en ook Denemarken en Zweden staan in de top tien. Nederland staat op plaats vijf met 8,4 kilo, België op acht met 6,8 kilo.

In 2021 werd wereldwijd bijna 10 miljoen ton koffie gedronken, en de mondiale koffieconsumptie zal naar verwachting in de toekomst verder toenemen.